Wybrane aspekty lęku

        Na przestrzeni XX i XXI wieku znaczna liczba autorów zajmowała się problematyką lęku. Większość z nich analizując lęk jako zjawisko psychologiczne, porównywało go do innej emocji w pewnym stopniu podobnej, mianowicie strachu. W związku z tym, w poniższym tekście przedstawione różnice i podobieństwa pomiędzy lękiem, a strachem oraz omówione wybrane teorie psychologiczne lęku.

    Strach jak i lęk to emocje wywoływane przez zagrożenie, czyli sytuację, w której dana jednostka oczekuje wydarzenia się czegoś korzystnego lub niekorzystnego dla niej. Zatem emocje te odczuwane są w wyniku antycypacji tego, co ma mieć miejsce. W przypadku lęku i strachu zarówno czas trwania, jaki    i przyczyny oraz utrzymywanie się emocji nie są jednolite. Mimo tego obydwie emocje posiadają cechy wspólne takie jak: nieprzyjemne oczekiwania oraz napięcie. W przeciwieństwie do lęku (stan wzmożonej czujności), strach traktowany jest, jako reakcja na nagłe zagrożenie lub niebezpieczeństwo. Intensywność odczuwania strachu (wzrost i spadek) jest ograniczony zarówno przestrzennie, jak i temporalne (silny oraz krótki). Jednakże w odczuwaniu obydwu emocji występuje zwiększone pobudzenie o charakterze subiektywnym oraz fizjologicznym (Rachman, 2005). W tabeli 1 zostały przedstawione podstawowe podobieństwa pomiędzy emocją strachu i lęku.

Tabela 1

Podobieństwa pomiędzy strachem i lękiem (Rachman, 2005, s. 12)

        Strach jest emocją ukształtowaną we wczesnych fazach ewolucji i wspólną zarówno dla człowieka, jak i zwierząt wyższych. To normalna i uzasadnioną odpowiedź organizmu w stanie zagrożenia Ja cielesnego. Z racji, iż strach stanowi reakcję na realne, bezpośrednie i fizyczne niebezpieczeństwo, czynnik powodujący tę emocję jest określony. W celu wzbudzenia tejże emocji wystarczą automatyczne, proste oraz szybkie procesy poznawcze. Wystarczająca zatem jest jedynie częściowa identyfikacja bodźców stanowiących zagrożenie (Łosiak, 2007).

       Według Rachmana (2005) emocja strachu składa się z trzech elementów: subiektywnego odczucia bania się, powiązanych z nim zmianami na tle fizjologicznym oraz zachowań ukierunkowanych na ucieczkę. Strach jako reakcja i czynnik motywacyjny, sprawia, iż jednostka podejmuje działania zmierzające do unikania lub ucieczki(od zagrożenia). Jako że, strach stanowi reakcję na konkretną sytuację lub wydarzenie, jego intensywność słabnie lub ustaje, gdy wydarzenie, sytuacja lub obiekt wywołujący go znika. Przyczynami strachu są zdarzenia lub bodźce dostrzegalne, które mogą być poprawnie lub nietrafnie rozpoznane, a następnie ocenione. Warto zaznaczyć, iż jednostki w sytuacji zderzenia się z obiektem będącym źródłem strachu, przeceniają swoje oczekiwania w stosunku do intensywności odczuwanej przez siebie emocji.

     Lęk jest emocją, która występuje niezależnie od poziomu rozwoju określonego społeczeństwa, kultury, jednostki. Zmienne są natomiast metody stosowane w celu pokonania lęku i obiekty lub powody, które go wywołują. Stanowi on cechę immanentną dla istnienia ludzkiego (Rachman, 2005). Tabela 2 przedstawia objawy emocji lęku, które są doświadczane zarówno przez ludzi, jak i zwierzęta.

Tabela 2

Objawy lęku u ludzi i zwierząt (Werka, Zagrodzka, 2009, s. 22)

Lęk odczuwany jest przez każdą jednostkę w indywidualny sposób i przyjmuje różnorodną postać ściśle powiązaną z jej historią życia, środowiskiem, tendencjami (Riemann, 2005). Lęk to emocja negatywna powiązana z odczuwaniem napięcia oraz antycypacją zagrożenia o charakterze niejasnym. Podczas odczuwania lęku jednostka posiada trudności z poznaniem przyczyny niepokojącego napięcia lub z określeniem natury antycypowanego zdarzenia. Lek jest najczęściej określany jako: wszechogarniający, nieprzyjemny, niejasny, uciążliwy, pozbawiony obiektu i konkretnego powodu powstania, jak i również momentu będącego jego początkiem lub końcem (Rachman, 2005). Tabela 3 przedstawia podstawowe różnice pomiędzy lękiem i strachem.

Tabela 3

Różnice pomiędzy strachem i lękiem (Rachman, 2005, s. 13)

    Epstein określił tą emocję, jako nierozwiązany strach. Lęk posiada wymiar poznawczy (negatywne rozpamiętywanie, przewidywanie konsekwencji, wyobrażanie), somatyczny oraz behawioralny (tendencja do unikania oraz ucieczki). Stanowi również nieadekwatność
i nieproporcjonalność, odczuwanie silnego niepokoju w sytuacji, w której niebezpieczeństwo jest uznawane za mało realne (Łosiak, 2007).

     Rachman (2005, s. 10) traktuje lęk, jako: wszechogarniający i nasilony negatywny stan emocjonalny, w którym to interakcja operacji poznawczych np. rozumowanie, czujność, pamięć, spostrzeganie, uwaga, ma niekiedy charakter nieświadomy. Lęk według Reimanna (2005) charakteryzuje się obliczem o wymiarze podwójnym, uaktywniającym lub paraliżującym. Stanowi sygnał przed zagrożeniem i impuls skierowany na pokonanie tej negatywnie nacechowanej emocji. Uświadomienie, zaakceptowanie oraz opanowanie lęku, uważane jest przez powyższego autora za postęp w rozwoju, w aspekcie dojrzewania. Ucieczka od przeżywania i radzenia sobie z nią prowadzi do stagnacji i skutkuje hamowaniem rozwoju w sferze, w której osobnik nie jest w stanie przezwyciężyć lęku.

     Lęk pojawia się w szczególności, w sytuacjach nowych, dotąd niedoświadczonych,w których utrwalone sposoby działania stają się nieskuteczne i jednostka doświadcza zmiany lub stawiane są przed nią nowe zadania. Każdy etap życia i rozwoju powiązany jest z lękiem/ lękami, które należy opanować. Powiązane są one z rozwojem zarówno fizycznym, społecznym jak i duchowym oraz pełnieniem nowych funkcji w społeczeństwie. Reimann (2005) przedstawia cztery formy lęku. Są to: lęk przed rezygnacją z siebie, lęk przed samorealizacją, lęk przed zmianą oraz lęk przed koniecznością. Pierwsza forma lęku to lęk przed rezygnacją z siebie, czyli popadnięciem w zależność oraz utratą Ja. Lęk przed samorealizacją stanowi popadnięcie w izolację oraz utratę poczucia bezpieczeństwa. Lęk przed zmianą to niepewność oraz nietrwałość istnienia. Lęk przed koniecznością to stanie się ograniczonym oraz poddanie się nieodwołalnemu. Według Reimanna (2005, s.19) powyższe podstawowe formy lęku i cztery podstawowe impulsy (dążenie do zachowania własnej tożsamości i odrębności vs. dążenie do rezygnacji z siebie i współistnienia, dążenie do trwałości i pewności vs. dążenie do zmian i ryzyka) stanowią źródło doświadczanych lęków.

       Autorzy koncepcji behawioralnych stwierdzili, iż lęk jest zachowaniem wyuczonym. Stanowi reakcją warunkową i pośredniczącą pomiędzy sytuacją stanowiącą zagrożenie,
a zachowaniem pożądanym. Teoria ta uznaje, iż lęk jest odpowiedzią uwarunkowaną na bodźce środowiskowe o charakterze specyficznym (Samochowiec, Wojciechowski, Samochowiec, 2004). Koncepcja, w której lęk i strach zostają nabyte przez jednostkęw procesie uczenia się, ma źródło w odkryciu procesów warunkowania przez Pawłowai odniesieniu ich do mechanizmów nabywania reakcji emocjonalnych. Idea podstawowa w teorii uczenia się stanowi, iż strach to emocja nabywana poprzez warunkowanie lub jako rezultat innych procesów uczenia się. Reakcje strachu nabyte przez jednostkę wytwarzająz kolei zachowania nastawione na unikanie lub ucieczkę. Zachowania te są w znacznej mierze skuteczne i utrzymują się. W wyniku zastosowania unikania lub ucieczki poziom lęku lub strachu zostaje obniżony i dochodzi do wzmocnienia tych zachowań (Rachman, 2005).W teorii społecznego uczenia się źródłem pierwotnym emocji lęku jest: postrzegana nieskuteczność pod względem zdolności radzenia sobie z potencjalnie awersyjnymi zdarzeniami (Hall, Gardner, Campbell, 2004, s. 591).

    W klasycznej teorii psychoanalitycznej Zygmunta Freuda lęk pojawia się w sytuacji, w której jednostka odczuwa zagrożenie z zewnątrz pod postacią bólu i uszkodzenia ciała i nie jest w stanie jej opanować. Zatem, osoba zagrożona staje się zazwyczaj wylękniona (Hall, Gardner, Campbell, 2004). Zygmunt Freud w swych pracach stwierdza, iż lęk odczuwany jest w sytuacjach traumatycznych. Traumatyczne sytuacje mają zazwyczaj miejsce we wczesnym etapie istnienia jednostki, kiedy Ego nie jest wystarczająco rozwinięte i silne, więc w sytuacji napływu zbyt dużej ilości bodźców, nie potrafi ich skutecznie kontrolować (Bohomolec, 1994). Według Freuda lęk, którego człowiek nie jest w stanie pokonać określony jest mianem lęku traumatycznego i sprawia on, iż jednostka odczuwa stan niemowlęcej bezradności. Uraz związany z narodzinami stanowi prototyp dalszych lęków doświadczanych w życiu. W przypadku, gdy Ego nie potrafi poradzić sobie z lękiem w realistyczny sposób to używa metod nieracjonalnych, czyli mechanizmów obronnych (Hall, Gardner, Campbell, 2004)

        W świetle teorii Freuda dziecko uczy się rozpoznawania sytuacji traumatycznych i odpowiada na nie lękiem, zanim przekształci się on w lęk traumatyczny. Lęk wtórny pojawia się w sytuacji niebezpieczeństwa lub sytuacji zagrażającej. Odpowiedzią Ego na sytuację zagrożenia jest mobilizacja siły, by stawić czoło lub jej uniknąć. Freud podaje separację od matki jako przykład ilustrujący sytuację niebezpieczną. Podczas separacji dziecko wyraża protest (płacz) mający na celu powstrzymanie matki od pozostawienia go bez opieki. Protest ten powiązany jest z niepokojem oraz potrzebą uniknięcia doświadczenia lęku (Bohomolec, 1994).

      Karen Horney (1999) uważa, iż strach oraz lęk stanowią reakcje o charakterze emocjonalnym na sytuację niebezpieczeństwa, współwystępującą z doznaniami somatycznymi. Są to reakcje proporcjonalne w stosunku do wielkości niebezpieczeństwa.
Siła emocji lęku jest proporcjonalną do znaczenia sytuacji zagrożenia, jednak powód odczuwania jej nie jest uświadomiony przez jednostkę. U osób neurotycznych lęk powiązany jest z postrzeganiem sytuacji zagrożenia przez ową osobę.

       Według Horney (1999) lęk może być odczuwany i może stanowić zasadniczy czynnik w życiu osoby bez wiedzy oraz udziału jej świadomości. Jednym z elementów lęku jest bezradność, która u jednostek nieakceptujących stanu bezbronności i braku kontroli, wywołuje niezadowolenie z nieproporcjonalności swojej reakcji oraz oceniana jestw kategoriach słabości lub braku odwagi. Kolejnym elementem lęku jest irracjonalność. Jednostki wyrażające obawę przed przejęciem kontroli przez sprzeczne siły w nich funkcjonujące lub mechanicznie przejawiające kontrolę intelektualną, nie przejawiają świadomej tolerancji w stosunku do czynników irracjonalnych. Ostatnim elementem lęku jest ostrzeżenie połączone z wyzwaniem. Horney (1999, s. 45) ujmuje ten element następująco: lęk zawiera w sobie implicite ostrzeżenie, że coś się w nas rozregulowało, stanowiąc wyzwanie, by to "coś" próbować zmienić. Zatem, jest to wyzwanie wskazujące na konieczność zmiany w postawie. Jednakże, człowiek im silniej odczuwa lęk i stosuje mechanizmy obronne, tym intensywniej trzyma się iluzji własnej bezbłędności oraz tym trudniej akceptuje fakt konieczności zmiany.

   Według Karen Horney (1999) racjonalizacja, zaprzeczenie, odurzanie, unikanie to sposoby zapewniające ochronę przed odczuwaniem lęku, czyli mechanizmy obronne. Racjonalizacja jest to transformacja lęku w uzasadniony strach i wynika z potrzeby uniknięcia odpowiedzialności. Prowadzi do poczucia wpływu nad problematyczną sytuacją. Jednostka zamiast uświadomienia własnych słabości i irracjonalności swej postawy,a następnie dokonania zmian, ucieka od konfrontacji motywów swego działania, poprzez ulokowanie odpowiedzialności w świecie zewnętrznym. Kolejny mechanizm obronny, zaprzeczenie polega na eliminowaniu lęku z własnej świadomości. W rezultacie pojawiają się uczucia oraz doznania o charakterze somatycznym. Występują one w chwili uświadomienia sobie, iż odczuwamy strach lub są one wyłącznymi objawami tłumionego lęku.

     Odurzanie może stanowić świadome działanie typu zażywanie narkotyków, picie alkoholu lub działanie o mniejszym poziomie świadomości np. nadmierne zaangażowanie się w działalność zawodową. Unikanie jest ostatnim wyróżnionym przez Horney sposobem ucieczki i dotyczy zarówno myśli, jak i uczuć oraz sytuacji, które mogą prowadzić do odczuwania lęku. Proces ten może być świadomy w przypadku, gdy jednostka wie, czego się boi lub nieznany. Wtedy unikanie aktywności przejawia się poprzez odkładanie spraw na inny termin (prokrastynacja) oraz udawanie, iż określone kwestie nie są ważne lub nie preferuje się określonych aktywności. Zahamowanie jest unikaniem aktywności na poziomie automatycznym i polega na braku możliwości myślenia, odczuwania, wykonywania działań mogących powodować lęk (Horney, 1999).

Teorie poznawcze określają lęk jako skutek niewłaściwych oczekiwań w relacji do rzeczywistości oraz dysfunkcyjnych przekonań na temat otoczenia i samego siebie (Samochowiec, Wojciechowski, Samochowiec, 2004). Istotną konceptualizacją lęku stanowi teoria lęku jako cecha i lęku jako stan Charlesa Spielbergera. Spielberger (1966) zaproponował istnienie dwóch rodzajów lęku, a mianowicie lęku określanego jako przejściowy i krótkotrwały stan oraz lęku uznawanego jako względnie stała cecha osobowościowa. Uznał On, iż stan cechuje się uczuciem obawy i napięciem o naturze subiektywnej i świadomej, a towarzyszy mu pobudzenie autonomicznego układu nerwowego. Lęk traktowany jako cecha postrzegany jest natomiast w wymiarze dyspozycji behawioralnej. Dyspozycja ta sprawia, iż jednostka postrzega szereg obiektywnie bezpiecznych sytuacji, okoliczności i warunków jako źródło zagrożenia. Reaguje zaś na nie stanem lęku o wymiernie nieproporcjonalnym poziomie względem realnego i obiektywnie rozumianego niebezpieczeństwa.

     W tej teorii jednostka dokonuje oceny poznawczej bodźców występujących w sytuacjach mających miejsce w danym momencie i w przypadku klasyfikowania ich w wymiarze niebezpieczeństwa, reaguje na nie emocją lęku stanu. Zaś wzbudzony stan lęku powoduje ciąg zachowań ukierunkowanych na unikanie lub uruchamia mechanizmy obronne, modyfikujące ocenę poznawczą tejże sytuacji. Tutaj, różnice natury indywidualnej w wymiarze cechy lęku posiadają istotny wpływ na kategoryzowanie bodźców niebezpiecznych sytuacyjne (Spielberger, 1966; Spielberger, 1972).

     Zatem stany lęku uznawane są za przejściowe i pojawiają się ponownie, jeżeli zostaną wywołane poprzez bodźce stanowiące zagrożenie. Trwają one przez krótki okres od momentu zniknięcia zagrożenia. Jednakże, lęk jako cecha dotyczy stałej różnicy indywidualnej, powiązanej z sposobem postrzegania świata i reakcji na niego. Jednostki charakteryzujące się wysokim poziomem lęku - cechy skłonne są do zachowań o przewidywalnej regularności oraz posiadają niski próg wywołujący reagowanie emocją lęku. Im wyższy poziom lęku jako cechy, tym wyższe jest prawdopodobieństwo, iż jednostka w różnorodnych sytuacjach, będzie doświadczyła lęku, mimo mało relewantnych powodów. Taylor  na podstawie analizy dotychczasowych badań wysunął wniosek, iż lęk jako cecha składa się z trzech czynników: wrażliwości na lęk, wrażliwości na chorobę lub obrażenia oraz strachu przed oceną negatywną (Rachman, 2005).

Literatura 

Rachman, S. (2005). Zaburzenia lękowe. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Riemann, F. (2005). Oblicza lęku: stadium z psychologii lęku. Kraków: WAM.

Spielberger, D. C. (1966). Anxiety and Behavior. New York: ACADEMIC PRESS INC.

Spielberger, D. C. (1972). Anxiety. Current Trends in Theory and Research. New York: ACADEMIC PRESS INC.